Zie ook: www.johandeboose.eu

maandag 21 december 2009

Zoals de artsen die aan kinderen een bitter
drankje met alsem geven, vooraf de bekerrand
bestrijken met een zoete laag van gele honing,
zo ga ik ook tewerk. Daar deze leerstof meestal
weerzin veroorzaakt als zij niet bewerkt is.
(Titus Lucretius Carus, 'De natuur van de dingen' 1, 936-43)

vrijdag 6 november 2009

Sint-Petersburg: caput mundi of anus mundi?

Sint-Petersburg is de samenvatting van Europa, gemaakt door Rusland, dat wil zeggen mateloos, sentimenteel en krachtdadig. Sint-Petersburg bezoek je niet, Sint-Petersburg bezoekt jou. Is verslavend, zelfs als je er al lang genoeg van hebt. In Sint-Petersburg is er niets Russisch, en dit is juist zo Russisch. Je smeekt: laat me met rust, als tegen een opdringerige bedelaar of een stalker. Hoe meer je het van je afschudt, hoe meer het zich in je systeem, in je lichaam nestelt: een aandoening, een schimmel, schaamteloosheid, een soort liefde - diepgeworteld - of haat, maar dat is dezelfde categorie, namelijk die van het allesverslindende.

Dubrovnik & de tragische tegenstelling

(Ik bevind me in Sint-Petersburg voor research i.v.m. mijn roman 'Bloedgetuigen', maar ik denk aan Dubrovnik, waar ik vorige week was)
Ik heb me nooit van de indruk kunnen ontdoen dat Dubrovnik een gigantisch columbarium is, een labyrintisch massagraf, de begraafplaats van de beschaving. In die zin is het ook de versteende versie van het onderbewustzijn, de gepetrifieerde onderbuik, daar waar alle frisse en onfrisse schimmen van de geschiedenis rusteloos blijven rondhangen, omdat ze nergens anders welkom zijn. Elke schim – het moeten er duizenden zijn – neemt na middernacht, als de domme mensen slapen, de vorm aan van een katachtige. Ik ben in het midden van de nacht vaak door de stegen gelopen met de reële angst dat zo’n gretige katachtige me zou bespringen om mijn ziel te roven, zodat zij weer een normaal leven zou kunnen leiden.
Ik ben er nog steeds niet zeker van of Dubrovnik aan het begin of aan het eind van het leven staat. Misschien is mijn verwarring onbelangrijk omdat de dingen sowieso een kringloop vormen. Het zou er dus gewoon van afhangen welke kant je opkijkt: vooruit of achteruit.
Maar het belangrijkste gevoel dat me bekruipt in deze stad is het gevolg van een onverzoenlijke en tragische tegenstelling: in Dubrovnik ben je vrij, onoverwinnelijk, de meerdere van de natuur (in tegenstelling tot Venetië, dat er de slaaf van is) en van elke potentiële vijand, bruisend van leven en liefde – en tegelijk ben je er meer dan waar ter wereld ook van bewust dat het hele bestaan een gevangenis is, een troosteloze plek, bewaakt door onverwoestbare krachten. Dubrovnik is een paradijs én een doodkist.
Onnodig te zeggen dat dit een magnetisch effect heeft, omdat het leven zich nergens beter heeft laten samenvatten.

donderdag 8 oktober 2009

Wij vernietigen onszelf (en zullen binnenkort ons hele geslacht hebben weggevaagd) juist vanwege de ‘hogere verlangens’ die in ons huizen: vanwege de religieuze ziekte. Vanwege de brandende noodzaak ‘gered’ te worden. Vanwege het bezeten zijn van de verlossing. Wat is het bezeten zijn van de verlossing? Niets anders dan een verhulling van de totale afwezigheid van een elementair talent om te leven. Het talent waarmee elke kat begiftigd is. (Amos Oz in ‘Black Box’)

vrijdag 25 september 2009

Eenvoudige tip, complex adres:
http://images.google.be/imgres?imgurl=http://www.presidentoftheglobe.nl/images/chlebnikov.jpg&imgrefurl=http://www.presidentoftheglobe.nl/sub.php%3Fparent%3D2&usg=__Lisc57fa3evnLNA_J2bCELeipbk=&h=312&w=200&sz=18&hl=nl&start=2&sig2=_HKaVgGox4Q9bw_CkBQ0Bw&um=1&tbnid=xOTi0eKHvR94rM:&tbnh=117&tbnw=75&prev=/images%3Fq%3Dchlebnikov%26hl%3Dnl%26client%3Dfirefox-a%26channel%3Ds%26rls%3Dorg.mozilla:nl:official%26sa%3DN%26um%3D1&ei=Eim9StuKL4bc-QaTlqA5
(Overigens is de hele website interessant.)
Maar het is de moeite waard: gedichten van Velimir Chlebnikov, president van het universum, uitvinder van 'za-oem', een taal voorbij het rationele. Leermeester van Majakovski.

zaterdag 19 september 2009

Leef me in in een jonge ballerina in Sint-Petersburg in 1910. Haar moeder leest in de krant dat Tolstoj is gestorven. Haar vader is een arts maar wil schrijver zijn. Een mysterieuze man komt zijn droom vertellen, die doet denken aan Nietzsche's Waarzegger. Tegen een achtergrond van dreiging en revolutie speelt zich een schijnbaar vrolijk tafereel af in een literair cabaret, waar alle latere vijanden met elkaar nieuwjaar vieren.

donderdag 17 september 2009

Stapel boeken geïnventariseerd:
-Richard Lourie: De Autobiografie van Stalin. Bloedstollend als een thriller.
-
Gerard Walschap: Zwart & Wit. Ontroerend getuigenis, een vloekend boek. Zakdoekmoment.
-
Nina Berberova: Cursivering van mij. Inzage in de coulissen van de twintigste eeuw in Rusland.
-
Allan Bullock: Hitler & Stalin. Wringt zich niet in allerlei bochten om het mechaniek van de moordmachine bloot te leggen; revelatie zonder ideologie.
-
Karel van het Reve: Rusland hoe het was (foto's en commentaar 80 jaar Rusland, 1852-1932). Eindeloos kijk- en leesplezier, toevallig gevonden op de boekenmarkt op 't Spui in Amsterdam. Je kunt er helemaal in opgaan, als in een stripverhaal.
-Verder inspiratie gehaald uit het betoog van Dirk van Bastelaere, vanmiddag in het Letterenhuis in Antwerpen, over tekst en context, modernisme, post-modernisme en kritische lectuur.
Mijn roman: status questionis
-4 verhaallijnen uitgetekend. 2 hoofdstukken geschreven, behorend tot eenzelfde verhaallijn. Toon gezocht en gevonden. Dat is de crux. Op zoek naar de toon van het tweede verhaal: afdalen in het begin van de 20ste eeuw, op diverse plaatsen. Verslind alle lectuur, youtube, documentaires, getuigenissen, brieven, foto's, cabaret, opera...
-Reis naar Rusland voorbereiden: heb appartement gevonden, oud, groot, centraal in Sint-Petersburg, vlak bij het Smolny klooster. Hunker naar reizen. Krijg de zegen van mijn goede vriend, een orthodoxe priester & wodkaliefhebber, met wie ik het heb over hoe ikonen naar je kijken (hij heeft de Beagle ingewijd vorige week!).
-Verken extreem-links en extreem-rechts. Een evenwichtsoefening.


dinsdag 1 september 2009

http://kizhi.karelia.ru/journey/index.htm
Op deze website (volledig in het Russisch, maar met wat klikken vindt u wel wat u zoekt) kun je een virtuele wandeling maken op Kizji, een van de mooiste eilanden in Karelië, in de Finse Golf, vlak bij Sint-Petersburg. Er is verdacht veel toerisme, maar toch heeft het zijn authenticiteit bewaard. Meer dan een bezoek waard.
In het najaar ga ik o.a. hier naar sporen van de Tweede Wereldoorlog zoeken.

woensdag 26 augustus 2009

Louis-Ferdinand Céline: Reis naar het einde van de nacht.
Louis-Paul Boon: Mijn kleine oorlog.
Hugo Claus: Het verdriet van België.
Ik bestudeer het verband tussen deze 3 magistrale boeken.
Een voorbeeld van Célines misantropie:
"Als de kou en het werk ons even met rust laten en hun wurgende greep verslappen, ontdek je in de blanken hetzelfde als wat je op een vriendelijk strand ziet wanneer het eb wordt: de werkelijkheid, afgrijselijk stinkende plassen, krabben, aas en uitwerpselen."
Ik denk na over het begrip "opportunisme". Verbijsterend toepasbaar.

maandag 24 augustus 2009

Marguérite Yourcenar, zonder twijfel een van de grootste schrijfsters aller tijden, kruist mijn pad. In "Het genadeschot", een bloedstollende novelle die vele malen aangrijpender is dan Jonathan Littells "Welwillenden" (met gedeeltelijk hetzelfde thema, vandaar mijn vergelijking) schrijft ze: 'In het raderwerk van de oorlog beland, volstond ik ermee zoveel mogelijk de rol van het radertje te spelen en zo weinig mogelijk die van de verbrijzelde vinger'; '...wij, overtuigd dat we het veel beter zouden doen dan de anderen, zonder te vermoeden dat we alleen maar voor andere catastrofen en dwaasheden waren voorbestemd'; etc.

maandag 10 augustus 2009

In de oksel van Zuidoost-Europa, Volosko (Opatija, Kroatië). Vakantie, maar tegelijk kan ik het niet laten naar de sporen van de recente Balkanoorlog te zoeken. Logeer in het huis van een Bosniër die in Kroatië, in het voormalige Habsburgse kuuroordengebied, fortuin gemaakt heeft. Gisteren was er concurrentie tussen een plaatselijke rockband op het strand en mijn Bosnische huisbaas. Ik denk na over de identiteit van de Belg. Verdiep me in de details van Vlaamse soldaten aan het Oostfront in de Tweede Wereldoorlog. Vind overal parallellen. Denk na over mijn gesprekken met Frank Westerman over het verschil tussen fictie en non-fictie. Ik zit nu helemaal in fictie. Het laat me niet los. Dankzij fictie kan ik afdalen, onjuist zijn, irrationeel zijn, liegen. Hoe meer ik lieg, hoe meer de verbeelding haar werk doet, hoe meer de waarheid aan het licht komt. Die paradox jaag ik na. Ik ga een ongelooflijk verscheurend boek schrijven. Er zal een scheidslijn dwars door mijn lichaam lopen, en ik ga die lijn koesteren.

dinsdag 28 juli 2009

Ik rouw om Michaël Zeeman. De laatste keer zagen we elkaar op een terras in Brussel. We dronken koffie en cognac. Hij stopte zijn pijp en vertelde over die keer dat hij tabak uitwisselde met Günter Grass. We schreven elkaar lange mails: over het begrip 'collaboratie' bijvoorbeeld. Hij wist dat ik een roman over het Oostfront aan het schrijven was en hielp me aan informatie. Zijn belezenheid was enorm. Ik bewonderde hem. Ik zal je missen, Michaël. Ik hoop van harte dat het hiernamaals een behoorlijke bieb heeft en dat je je daarin kunt vermaken. Over vele jaren hoop ik je daar te ontmoeten om koffie met cognac te drinken en over Claudio Magris te praten.

zondag 26 juli 2009

'Ik ben schuldig en u niet, mooi zo. Maar u zou toch in staat moeten zijn tegen uzelf te zeggen dat u ook zou hebben gedaan wat ik deed. Misschien met minder inzet, misschien ook met minder wanhoop, maar toch op de een of andere manier. De moderne geschiedenis heeft intussen afdoende bewezen dat iedereen, of vrijwel iedereen, in een bepaalde combinatie van omstandigheden doet wat hem wordt opgedragen: en neemt u mij niet kwalijk, maar er is weinig kans dat u een uitzondering bent, net zo min als ik. Als u geboren bent in een land en in een tijd waarin niemand uw vrouw en kinderen komt vermoorden, en waarin ook niemand u komt vragen andermans vrouw en kinderen te vermoorden, prijs dan de Heer en ga in vrede. Maar vergeet dit nooit: u hebt misschien meer geluk gehad dan ik, maar dat maakt u nog niet tot een beter mens.'
(Jonathan Littell in: 'De welwillenden')

woensdag 22 juli 2009

Wie wil weten hoe het er in de gemeenschappelijke woningen in Sint-Petersburg aan toeging onder het communisme: zie de schitterende website http://kommunalka.colgate.edu/index.cfm met filmpjes en Engelse vertaling. (U vindt de link ook via de website van Knack.)
Maar ik verdiep me in duivelsverhalen, vooral als ze gedrenkt zijn in de weeë dromen van jonge mensen die gewagen van een 'roeping'. Augustinus passeert de revue. Ik verslind Safranski over 'Het kwaad'.
Kent u Dostojevski's verhaal van de Grootinquisiteur? Het lijkt wel of Dostojevski hierin een portret van Hitler heeft opgehangen, lang voor Hitler was geboren.
Een citaat over de duivel:
'De duivel verschijnt in de opgezweepte natuur, in stormen, aardbevingen, in lawines die zich met donderend geraas omlaag storten, in omvallende bomen, in de springvloed. Hij verschijnt als hond, als zwarte kat, als raaf en gier, in menselijke gedaante met een bokkenpoot, in een wolk van stank. Soms gaat hij in het zwart gekleed en is hij slank, dan weer wentelt hij zich kogelrond door de modder. Hij kan vliegen en komt door de schoorsteen. Als succubus ligt hij tussen de mannen en zorgt dat ze zich niet meer kunnen voortplanten en dat hun de lust vergaat. Als incubus ligt hij op de vrouwen en zorgt dat ze geil worden. Hij personifieert al het verkeerde; de heksen laat hij zijn achterste kussen, het onzevader bidt hij achterstevoren. De duivel wordt Gods vijand, maar toch eist ook hij het godsgeloof voor zich op. Je kunt niet in de duivel geloven zonder ook in God te geloven. De duivel ontmoet je zogezegd halverwege God.'

zaterdag 18 juli 2009


















Churchill in Londen. Zijn bunker, vanwaar hij het bevel voerde.
De controversiële betekenis van Churchill.

vrijdag 10 juli 2009

Wat zijn de wortels van het antisemitisme? Hoe kon het leiden tot de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog? Ik verzamel interviews van mensen die er antisemitische standpunten op nahouden. Sommigen ontmoet ik dezer dagen. Walging. Tegelijk lees ik De Welwillenden van Jonathan Littell. Ik doe research naar de Protocollen van Zion, een vals document dat aan de basis lag van het fascisme. Ik bouw een dostojevskiaanse dialoog tussen mensen met totaal verschillende standpunten. Mijn roman ziet er nu uit als een honingraat: met talrijke hokjes die moeten worden gevuld. Elk nieuw element is een trouvaille. Ik heb een voorkeur voor de meest verborgen trouvailles, die zelfs nergens op het internet te vinden zijn.

zondag 5 juli 2009

















Op 31 juli 1943 vertrok een groep Oostfrontstrijders vanuit het Sint-Pietersstation van Gent naar het oosten. Op deze foto fascineren me de meisjes: hun uniform, hun gestrekte arm, hun groepsgevoel. Ik stel me hun gesprekken voor, onderling, en hun herinneringen aan de jonge mannen (broers, vrienden, neven, ooms?...), 'alsof ze leven op verre, vrolijke oevers'... zoals een dichter schreef. Ik kan het Sint-Pietersstation in mijn geboortestad nu niet meer bezoeken zonder hun stemmen te horen. De meisjes zijn vermoedelijk ongeveer zo oud als mijn moeder op dat ogenblik.

woensdag 1 juli 2009















De laatste dagen van Pompeï (een schilderij van Karl Brjoellov uit 1830).
Op zoek naar gelijkenissen tussen calamiteiten: oorlogen en natuurrampen. Het mechaniek van de vernietiging.

dinsdag 30 juni 2009














De geschiedenis van het verkrachten. Verkrachting als wapen. Als teken van overwinning. Als uiting van macht. Als ultieme roes.
Zie: de antieken, de bijbel, oorlogen, Goya (beeld).
Schrijven: de apologie van alles, misdaad, het in alle opzichten 'oncorrecte'.

zondag 28 juni 2009

Probeer de twintigste eeuw te zien in één oogopslag.

vrijdag 26 juni 2009

Syberberg.de

Heb me ondergedompeld in 'Ivans kindertijd' van Tarkovski en in de films van Syberberg op www.syberberg.de. Goed voor enkele tientallen uren complete verbijstering.

Bloedgetuigen vervolg..

De jaren dertig van de twintigste eeuw: een mand vol krabben. De rigoureuze scheidslijn tussen links en rechts, conservatief en progressief, nationaal-socialistisch en socialistisch, racistisch en antiracistisch etc. bestaat niet. Ik ontdek andere krachtlijnen, veel grilliger dan men zou denken. Ik bewonder 'Het verdriet van België' van Hugo Claus omdat het ook al zo'n capricieus, complex beeld geeft van de vooroorlogse tijdsgeest en de chaos van de oorlog die erop volgde. Ik doe bovendien enkele spectaculaire ontdekkingen, die ik hier niet neerschrijf omdat ze tot de essentie van mijn boek 'Bloedgetuigen' behoren. Geschiedenis is een zorgvuldig gesloten kist; als je wilt weten wat er echt gebeurde, moet je hard zoeken naar de sleutel. Als de Tweede Wereldoorlog al zo'n complex gegeven is, wat moeten al die andere oorlogen dan niet zijn geweest... En de huidige oorlogen... Wij zijn onwetenden. Ignorabimus, 'wij zullen het niet weten'. Maar wij proberen. Dag na dag, uur na uur.

dinsdag 23 juni 2009


Ik zoek gradaties van wreedheid.
Ik verzamel de gruwelijkste details van de Twintigste Eeuw.
Ik tracht door te dringen tot de geringste nuance, zodat er geen enkel overzicht meer is, geen gelijkenissen meer tussen de talloze deeltjes waaruit een situatie bestaat, en uiteindelijk ook geen verschil meer.
Ik pas de kwantummechanica toe op een verhaal: ik ontleed atomaire deeltjes.
In de stapel boeken zie ik: Ivo Michiels, David Mitchell, David Grossman, Anatoli Mariëngof...

maandag 22 juni 2009

Journaal Bloedgetuigen

Hoe kun je je inleven in mensen die extreme keuzes hebben gemaakt - keuzes die hen de dood hebben ingedreven, terwijl ze hunkerden naar vrijheid?
Hoe kun je dit doen als je weet dat de keuzes van elk van deze mensen afzonderlijk in alle opzichten tegengesteld waren?
Er is een hele stamboom nodig van elk van deze mensen, waarin ieder onderdeel tot in de kleinste bijzonderheden wordt verklaard. Misschien kan dit inzicht, overzicht, begrip bieden. Ten slotte moet ik kunnen zeggen: als ik in dergelijke omstandigheden had geleefd...
En de lezer, hij stemt ermee in.

Citaat uit 'Leven en lot' van Vasili Grossman (1960), een roman over Stalingrad

Hier stond ze dan, een oude vrouw, die leefde en wachtte op het goede en bleef geloven, die bang was voor het kwaad en vol zorg om de levenden, die geen onderscheid maakte tussen de levenden en de doden. Hier stond ze en keek naar de ruïne van haar huis en bewonderde de lentehemel zonder zelfs maar te weten dat ze hem bewonderde. Hier stond ze en vroeg zich af waarom de toekomst van de mensen van wie ze hield zo vaag was en waarom ze zoveel vergissingen gemaakt hadden in hun leven. En ze merkte niet dat in die onduidelijkheid, in die nevel, dat verdriet en die verwarring ook een antwoord lag, en duidelijkheid, en hoop, en dat ze wist en met haar hele ziel begreep wat de zin was van het leven dat haar en haar dierbaren ten deel was gevallen. Ze merkte het niet, hoewel noch zijzelf noch een van hen kon zeggen wat hun te wachten stond, en hoewel ze wisten dat een mens in verschrikkelijke tijden niet langer de schepper is van zijn eigen geluk en dat het aan het wereldnoodlot is om een mens te begenadigen of te straffen, tot roem te verheffen of in ellende te storten en tot kampstof te maken, het wereldnoodlot, de geschiedenis, de toorn van de staat...












Sovjet-Unie: naaktstrand

Journaal Bloedgetuigen














foto van Viktor Bulla: Leningrad 1937.

Journaal

Vanaf nu wil ik op mijn weblog een journaal bijhouden van mijn belangrijkste activiteiten als auteur. U kunt volgen hoe ik stap voor stap te werk ga, dag na dag, of als ik op reis ben en geen toegang tot het internet heb, na verloop van enkele weken. Het is een logboek waarmee ikzelf en mijn lezer zullen kunnen traceren hoe een boek tot stand is gekomen. Zelf ben ik altijd verbaasd hoe dat gaat, hoe uit die enorme chaos een constructie groeit. Het journaal kan bestaan uit aantekeningen, woorden, flarden van een gedicht, maar ook uit foto's of filmpjes, links op het internet, geluid.
Tegelijk kan dit journaal mensen inspireren, en misschien leveren zij me op hun manier materiaal aan, dat nuttig is voor mijn constructie.

Het boek waaraan ik werk heeft als werktitel Bloedgetuigen. Het gaat over het oostfront, over de waanzin van ideologie en oorlog. Het verhaal van een Vlaamse vrijwilliger die naar het front in Leningrad vertrekt wordt geconfronteerd met het verhaal van een Russische soldaat in dienst van Stalin. Op een derde spoor volg ik het leven in het bezette Leningrad. Het idee voor deze roman ontstond bijna 30 jaar geleden. Een drietal jaren geleden heb ik het plan opgevat om hem te schrijven. Op dit moment werk ik er al een half jaar aan. Over een jaar moet hij af zijn.

maandag 8 juni 2009

Presentatie 'De poppenspeler en de duivelin' in Amsterdam

Op 11 juni 2009 om 17 u. wordt mijn boek 'De poppenspeler en de duivelin, reis naar de schimmen van Kroatië' gepresenteerd in boekhandel Pegasus in Amsterdam (Singel 367, vlak bij Spui). Een van de belangrijkste Kroatische auteurs, Dubravka Ugresic, zal hierbij aanwezig zijn.

donderdag 21 mei 2009


"De poppenspeler en de duivelin, reis naar de schimmen van Kroatië" (Meulenhoff/Manteau) wordt op 2 juni 2009 om 20 u. officieel gepresenteerd in boekhandel Passaporta, Dansaertstraat Brussel. Inleiding: Kristien Bonneure.
(In samenwerking met het Fonds Pascal Decroos, het Fonds voor Bijzondere Journalistieke Projecten, het Fonds voor de Letteren en Het Beschrijf.)

vrijdag 10 april 2009

Binnenkort verschijnt mijn boek "De poppenspeler en de duivelin, reis naar de schimmen van Kroatië" (Meulenhoff/Manteau).
Als amuse-gueule het motto, geschreven door Juli Zeh:
Zegt de mensheid tegen zichzelf: we willen niet alleen tussen dak en vloer leven, tenslotte bestaan we niet alleen uit vlees en botten. De schoonheid en orde van de steden moeten onze zielen weerspiegelen zoals ze zijn: in orde en mooi. Dan bouwt de mensheid eeuwenlang monumenten en symbolen om erin te leven, maakt een beeltenis van zichzelf van hout en steen. En op dat moment begint het al te giechelen binnen in de huizen, zodat het schalt tussen lege woonkamermuren. Na vijfhonderd jaar geeft de mensheid een klap midden in haar moeizaam vervaardigde spiegel zodat alles versplintert en breekt. Staart verbijsterd in de scherven en ziet tronies waar gezichten waren.

maandag 19 januari 2009


Mijn gedicht "Niemand hoort het graag" uit de bundel "De vrijheid van zwijgen" is genomineerd voor de Herman-de-Coninck-publieksprijs 2009.
Van 19 tot 23 september kun je je stem uitbrengen op een van de volgende websites: www.canvas.be, www.boek.be of www.radio1.be.

Op 29 januari wordt de winnaar bekendgemaakt in de Arenbergschouwburg in Antwerpen.

Dank voor je stem!

Blogarchief

Over mij

Mijn foto
Belgium
auteur van fictie, non-fictie, poëzie en toneel. Recentste publicaties: -De historische roman BLOEDGETUIGEN (de Bezige Bij), inmiddels aan een 3de druk toe, genomineerd voor de Gouden Boekenuil en bekroond met de Cutting Edge Award en de Halewijnprijs. -Gaius (1ste deel van trilogie Het Vloekhout) (De Bezige Bij) -Jevgeni (2de deel van trilogie Het Vloekhout) (De Bezige Bij) -Oktober (liefdesroman ten tijde van de Russische Revolutie) (Lannoo) -Het vloekhout, roman (De Bezige Bij) -Dondersteen (De Bezige Bij) -MOMENTEEL bezig aan "Joegoslavië, een geschiedenis" (publicatie in 2025 bij De Bezige Bij)